LỨA TUỔI TRẺ EM, THIẾU NHI, VỊ THÀNH NIÊN VỚI VIỆC ĐỌC SÁCH

1. Đặc điểm lứa tuổi: 

• Là giai đoạn đầu tiên và quan trọng của cuộc đời. Trẻ có nhu cầu học hỏi rất lớn, đồng thời cũng rất nhạy cảm, và dễ bị ảnh hưởng bởi môi trường. 
• Là gian đoạn mà trẻ có nhiều biến đổi, cần nhận được sự quan tâm chăm sóc và giáo dục phù hợp.
• Là giai đoạn hình thành thể lực, tư duy và nhân cách, gia đình đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong việc bảo đảm sự tồn tại và phát triển cũng như đáp ứng các nhu cầu tinh thần, tâm lý của trẻ.

2. Vai trò của sách đối với lứa tuổi này: (Mục đích đọc sách)

• Chức năng giáo dục: 

Thực tế cho thấy các bậc phụ huynh ngày nay không thể dành đủ thì giờ để thường xuyên ở bên con em mình. Hơn nữa, trình độ học vấn, kiến thức và nhiều mặt khác của các bậc cha mẹ không còn đáp ứng được cho con cái. Họ đã nhờ đến môi trường giáo dục nhà trường nhưng điều này dường như là không đủ và không thể thay thế được sự giáo dục từ gia đình. Kết quả là thế hệ trẻ đang “thiếu giáo dục”, phải “tự bơi” trong môi trường xã hội nhiều ô nhiễm, bị tác động bởi bạn bè, và các phương tiện thông tin đại chúng. Trong hoàn cảnh đó, những cuốn sách phù hợp đóng vai trò như là “phần bù” cho sự thiếu hụt ấy.

• Chức năng thỏa mãn nhu cầu tinh thần, tâm lý, thẩm mỹ:

So với ngày trước, trẻ em, thiếu nhi, thiếu niên ngày nay thường ít có cơ hội được quây quần, vui chơi với bạn bè cũng như tiếp xúc với thiên nhiên hơn. Người lớn cũng ít có điều kiện gần gũi với các em nên không đáp ứng đủ về nhu cầu tình cảm. Có lẽ vì vậy mà trẻ em ngày nay dễ cô đơn, chán nản hoặc kích động. Hơn nữa, những biến đổi trong quá trình phát triển, dậy thì cũng thường tạo nên trong các em những “khoảng trống tâm lý”.

Sự có mặt của những cuốn sách phù hợp và hấp dẫn không những ngăn các em khỏi bị cuốn vào Internet, trò chơi điện tử v.v.. mà còn đem lại cảm giác thoải mái, thư giãn sau những ngày học tập mệt mỏi ở nhà trường; khơi dậy những niềm ham mê mới; đáp ứng nhu cầu tâm lý, thẩm mỹ và bồi đắp tâm hồn cho các em.

3. Nhu cầu độc giả về hình thức, nội dung và thể loại:

Với lứa tuổi trẻ em, thiếu nhi, thiếu niên, vị thành niên, nói đến nhu cầu độc giả là nói đến đến nhu cầu của cả phụ huynh và người đọc. Dựa theo đặc điểm phát triển, có thể chia thành hai loại đối tượng như sau:  

 a.Trẻ em(dưới 7), thiếu nhi (7-12): Phụ huynh cùng con em mình lựa chọn và định hướng cho trẻ cách chọn sách.

Việc chăm lo, nuôi nấng của bố mẹ ở lứa tuổi này, trước hết là nhằm giữ gìn và phát triển thể chất, kế đến là tạo ra một môi trường yêu thương, rộng mở, tích cực giúp trẻ khám phá thế giới,  phát triển tâm hồn, nhân cách và trí tuệ. Giai đoạn này, người ta cũng thường quan tâm đến các biện pháp giáo dục sớm. Sách dành cho lứa tuổi này cần đáp ứng được các yêu cầu sau:

• Về hình thức: Sách cho lứa tuổi này phải là những cuốn sách đẹp, màu sắc hài hòa, bắt mắt hình vẽ sinh động, khéo léo. Hình và chữ đan xen, cỡ chữ vừa phải. Khổ sách bé vừa tay người đọc, sách không nên nặng quá nhưng cũng không được ít trang quá. Gía sách phải rẻ để đến được với nhiều độc giả.
• Về nội dung: Vừa phải mang tính giáo dục vừa đáp ứng được nhu cầu tinh thần của trẻ. (Bao gồm giáo dục lối sống, giáo dục tự nhiên – xã hội, giáo dục nhân cách, giáo dục tư duy ..v.v..)

- Dung lượng vừa phải, nội dung vừa đơn giản vừa phong phú, cho tính ứng dụng cao.

Ngôn ngữ trong sáng; chú ý đến giá trị nghệ thuật, thẩm mỹ; có nhiều yếu tố kích thích trí tưởng tượng, nhất là dòng sách văn học.

- Phải có sự sáng tạo, mới mẻ để tạo hứng thú, tránh những bài học đầy giáo điều cứng nhắc, mô típ nhàm chán.. Việc này đòi hỏi nhiều tâm sức nơi người viết.

- Sách phải có ý nghĩa, nội dung phải đạt đến một chiều sâu nhất định, cho tác động tích cực đến tính cách của trẻ (ví dụ lúc đọc xong trẻ cảm thấy tự tin, mạnh mẽ; trở nên giàu lòng thương cảm nhưng không ủy mị .v.v..)

• Về thể loại:

- Điều quan trọng nhất của lứa tuổi này là hình thành một lối sống lành mạnh ngay từ khi còn nhỏ. Vì những thói quen tốt nếu không hình thành ngay từ đầu thì sau này rất khó tập, còn những thói quen xấu nếu không biết để tránh thì sau này cũng rất khó bỏ. Việc chú trọng vào dòng sách sức khỏe – lối sống là vô cùng quan trọng. Vì năng lực sáng tạo của con người cần dựa trên nền tảng sức khỏe tốt. Không bố mẹ nào muốn con mình ốm yếu, gầy gò hay không biết tự chăm sóc bản thân.

- Kế đến là loạt sách giúp nhận biết thế giới ( các loại sách kiến thức, sách khoa học thường thức dành cho trẻ em, sách ảnh .v.v..) Thế giới ở đây bắt đầu từ những gì rất thân thuộc xung quanh các em. Ít nhất những cuốn sách phải giúp các em phân biệt được con bò, con bê hay các loại rau ở chợ…

- Các loại sách nuôi dưỡng tâm hồn, nhân cách: gồm những thể loại sách văn học như truyện tranh, truyện chữ, ca dao, thơ…; hay các loại sách sách lịch sử. v.v.. (dòng sách này không thiếu trên thị trường, nhưng về chất lượng thì còn phải xem lại)

 - Dòng sách phát triển tư duy ngôn ngữ, toán học: thường gặp nhất là những cuốn sách phát triển IQ

 - Dòng sách nghệ thuật, sáng tạo: gồm các loại sách về âm nhạc, hội họa .v.., sách hướng dẫn thực hành như cắt dán, vẽ, xếp hình, chơi trò chơi v.v…; hay những cuốn sách giúp các em nhìn thế giới theo một cách khác. 

- Dòng sách hướng dẫn, bổ trợ, ứng dụng

b. Lứa tuổi thiếu niên (12-16), vị thành niên (10 – 19): Trẻ tự lựa chọn sách phù hợp với mình, phụ huynh hỗ trợ, gợi ý các đầu sách.

Đây là lứa tuổi bước vào giai đoạn dậy thì, có nhiều biến đổi tâm – sinh lý, là gian đoạn chuyển tiếp nhiều mộng mơ, lại vừa phải chuẩn bị đầy đủ tri thức, tâm thái cho sự trưởng thành sau này, nên có nhu cầu rất lớn về thông tin, tri thức và thường thức văn học – nghệ thuật. Giai đoạn sau của lứa tuổi này bắt đầu hình thành thế giới quan và nhân sinh quan. 

Một số yêu cầu đối với dòng sách phục vụ đối tượng này:

• Về hình thức: Tùy vào nội dung sách mà có những hình thức phù hợp. Sách cho lứa tuổi này không cần màu mè nhưng yêu cầu khá cao về sự tinh tế trong trình bày; sách không cần quá dày nhưng phải đảm bảo đủ lượng chữ trong một trang, tránh tình trạng giấy nhiều – chữ ít.
• Về thể loại và nội dung:  Căn cứ vào đặc điểm lứa tuổi, các dòng sách cần thiết gồm:

- Dòng sách giáo dục tình yêu - giới tính: 

Với lứa tuổi dậy thì, việc giáo dục giới tính là nên có. Trẻ bước vào tuổi dậy thị cần biết điều gì đang hoặc sẽ xảy ra với bản thân và mỗi em đều phải có những kiến thức nhất định để tự giúp mình. 

Tuy nhiên, việc giáo dục giới tính đơn thuần là chưa đủ. Nó chỉ có tác dụng: thỏa mãn trí tò mò tuổi mới lớn, làm sáng tỏ những điều còn mơ hồ, giải đáp một số băn khoăn, hỗ trợ phòng tránh những rủi ro, và đưa ra giải pháp cho một số vấn đề… Tức là chỉ đem đến những hiểu biết trên bề mặt mà không mang lại nhiều sự chính chắn, trưởng thành trong suy nghĩ. (Để tránh việc giáo dục gới tính đơn thuần trở thành con dao hai lưỡi) việc kết hợp giáo dục tình yêu với giáo dục giới tính là điều cần thiết và quan trọng (nhưng việc này đòi hỏi nhiều chuyên môn, và nhận thức nơi người viết). 

- Dòng sách văn học - nghệ thuật:

“Văn học là nhân học”, sự hiện diện của dòng sách văn học nói riêng và văn học – nghệ thuật nói chung là không thể thiếu đối với lứa tuổi này, một phần vì nhu cầu thưởng thức, một phần vì chức năng giáo dục. Một tác phẩm văn học nên phản ánh được thực trạng và biến chuyển xã hội, xây dựng được các hình tượng con người đa dạng trong cuộc sống, thể hiện được cách họ tương tác, chung sống với nhau, cách họ tạo ra xã hội với các đặc trưng phong phú của nó. Từ đó, đem lại cho người đọc những trải nghiệm sâu sắc, để họ tự rút ra những suy ngẫm và bài học cho riêng mình.

- Dòng sách thường thức: 

Sách thường thức là dòng sách cung cấp tri thức đơn thuần, thường chú trọng tới sự hiểu biết và nhận thức nhiều hơn so với tính ứng dụng. Như đã nói, lứa tuổi này có nhu cầu rất lớn về thông tin và tri thức, bởi các em đang trong giai đoạn chuyển tiếp từ trẻ con thành người lớn,  cần có sự am hiểu nhất định về nhiều lĩnh vực trong đời sống (như: pháp luật, y học, khoa học kĩ thuật, nghệ thuật, kinh tế, du lịch, văn hóa, ẩm thực, môi trường… hay thậm chí là tôn giáo, tâm lý, triết học. v.v..) 

Mặc dù có sự hiện diện của internet, tivi, và các phương tiện truyền thông khác; nhưng phần lớn thanh – thiếu niên ngày nay vẫn đang thiếu am hiểu về những tri thức nền (background) Điều này cho thấy tầm quan trọng của việc đọc sách: Gíao dục nhà trường có giới hạn, còn sách là nguồn tri thức rộng lớn, cập nhật và cho tự do trong lựa chọn. Internet là kho thông tin khổng lồ, nhưng việc khai thác đúng đắn và hiệu quả đòi hỏi nhiều kĩ năng ở người sử dụng, việc đọc một cuốn sách hay giúp cung cấp lượng thông tin vừa đủ, tránh được sự mông lung khi tiếp cận và tiết kiệm thời gian. 

Sách thường thức cho lứa tuổi này cần đáp ứng một số yêu cầu: kiến thức căn bản, nội dung hệ thống; diễn đạt ngắn gọn, trong sáng, dễ hiểu; độ dày vừa phải; trình bày đơn giản, trực quan, nên giảm bớt tính hàn lâm nhưng cũng cần tránh teen hóa ngôn ngữ;..v.v.. 

- Dòng sách phát triển cá nhân:

Những cuốn sách có vai trò tư vấn, hướng nghiệp, cung cấp phương pháp phát triển tư duy,  kĩ năng, đưa ra những triết lý đơn giản để hình thành lối sống..v.v.., phục vụ nhu cầu định vị bản thân, định hướng tương lai của các bạn trẻ, sẽ được gộp chung thành một nhóm, gọi là dòng sách phát triển cá nhân. 

- Dòng sách hướng dẫn:

Sách dạy nấu ăn, chơi đàn, trang điểm, cắm hoa, tập yoga, làm thiệp, thiền .v.v.. gọi chung là sách hướng dẫn. Nếu dòng sách thường thức chú trọng tới sự mở mang tri thức, nâng tầm hiểu biết; còn dòng sách phát triển cá nhân chủ yếu tác động đến tư duy, nhận thức, sự trưởng thành trong suy nghĩ, thì dòng sách hướng dẫn cung cấp những bài tập cụ thể để bạn trẻ vừa đọc vừa áp dụng thực hành và học thông qua trải nghiệm. Để tối ưu hóa vai trò này, nội dung sách thường bao gồm các bài tập, các hướng dẫn và gợi ý, chú trọng tính khả thi, có thể bỏ qua lý thuyết, hạn chế sự giải thích, thuyết phục. Những bài học trong sách cần được sắp xếp theo lộ trình tăng tiến từ dễ đến khó, thấp đến cao.

- Dòng sách bổ trợ giáo khoa: 

Sách hỗ trợ việc học tập ở trường, vì tính chất bổ trợ nên nội dung đa dạng, nhưng số lượng nếu quá nhiều sẽ dẫn đến sự quá tải và bối rối. 

- Sách kiến thức chuyên sâu:  Cũng là dòng sách hướng đến tri thức, nhưng ở dạng nâng cao, chuyên môn hơn, với tính hệ thống cao, ngôn ngữ chính xác và mang tính khoa học hơn. Độ dày tùy thuộc vào dung lượng tri thức, nên không giới hạn. Có thể hình dung rõ hơn về dòng sách này bằng cách liên tưởng đến các giáo trình ở bậc đại học, tuy nhiên mục đích của nó đối với độc giả là đọc để tự học, nên nội dung và cách thể hiện cần có yếu tố thú vị, và cách giải thích rõ ràng.

Dòng sách này thích hợp hơn với những thiếu niên ưa học hỏi, hoặc lứa tuổi từ 17 - 19.

- Các dòng sách khác.

Du Li - Câu lạc bộ sách Khai Sáng. Tháng 1 năm 2013.